Ombudsman Emine Dizdarlı Teknecik Elektrik Santrali hakkında rapor yayınladı.
Ombudsman Dizdarlı’nın Teknecik Elektrik Santrali hakkındaki raporu şöyle:
Teknecik Elektrik Santralinde elektrik üretiminde kullanılan yakıtın evsafa uygun olmadığı ve elektrik üretimi sonucu açığa çıkan akaryakıt dip çamurunun (slaç) temizlenebilmesi için tortulara yağ eklendiği yönünde aldığımız duyumlar ve yine mezkûr santralde bulunan buhar türbinlerinde yıllardır filtre olmadan yapılan elektrik üretiminin çevre ve insan sağlığı üzerinde yarattığı olumsuz etkiler ile ilgili basında çıkan haberler neticesinde Dairemizce bir soruşturma başlatılmıştır.
38/1996 sayılı Yüksek Yönetim Denetçisi (Ombudsman) Yasası kuralları çerçevesinde incelenmiş olan konuyla ilgili ekte sunulan rapor tanzim edilmiştir.
Başvuru konusu iddiaları sağlıklı bir biçimde değerlendirebilmek için konunun üç başlık altında incelenmesi gerekmektedir. Şöyle ki;
Kullanılan akaryakıtın evsafa uygunluğunun analizi, akaryakıt dip çamuruna yağ eklenip eklenmediği, Akaryakıt dip çamurunun satışı ve/veya geri dönüşümü için yapılan ihaleler, Buhar türbinlerinde filtre olmadan yapılan elektrik üretimi.
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde elektrik enerjisi üretmek ve dağıtımını gerçekleştirmekle yükümlü olan kuruluş KKTC Ekonomi ve Enerji Bakanlığına bağlı olan Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu’dur. 1994 yılında Girne’nin doğusunda Teknecik Termik Santrali kurulmuştur. Teknecik Elektrik Santrali’nde elektrik üretimi için her biri 60 Megawatt (MW) gücünde çalışmakta olan 2 tane Buhar Türbini santrali ile her biri 17 (MW) gücünde 8 adet Dizel Santral bulunmaktadır ve her iki santralde de kullanılan yakıtın türü fuel-oil’dir.
Fuel-oil koyu renkte az akışkan bir petrol ürünü olup elektrik, ısı yada buhar sistemlerinde kullanılabilmektedir. Çeşitli iklim ve işletme koşullarında, farklı tip yakma cihazlarında yakıt olarak kullanılabilen fuel-oil; siyah ve tortusal bir ürün olup fosil yakıt grubu içerisinde yer almaktadır. Kimyasal bileşimi karbon ve hidrojenden oluşmuş olup çok az miktarda kükürt gibi yabancı maddeler de içerir.
Kıbrıs Türk Elektrik Kurumunun fuel-oil yakıtının tedariki için son 10 yıl içerisinde hangi yöntemi izlediği, kaç kez ihaleye çıktığı ve ihaleyi hangi şirketlerin kazandığı aşağıdaki tabloda görülmektedir.
Sözleşme Dönemi
Sözleşmenin İmzalandığı Tarih
Şirket
İhale/Protokol
1
2009-2010
19 Ekim 2009
(Karar Tarihi)
TPIC(Türkish Petroleum International Company)
İhale ile
2
2011-2016
14 Ocak 2011
TPIC
(TC-KKTC Enerji Bakanlıkları arasında imzalanan protokole atfen)
3
2016-2017
12 Ocak 2016
Mors Ltd.
İhale ile
4
2017-2018
2 Haziran 2017
Mors Ltd.
İhale ile
5
2018-2019
24 Temmuz 2018
Mors Ltd.
İhale ile
6
2019-2020
11 Eylül 2019
Mors Ltd.
İhale ile
Tablodan görülebileceği gibi 2009 Ekim ayında Merkezi İhale Komisyonu tarafından yapılan yakıt temini ihalesini TPIC (Türkish Petroleum International Company) kazanmıştır. TPIC 2011 yılı başına kadar yakıt teminini Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu ile imzalanan sözleşme kapsamında yapmıştır. Sonrasında Türkiye Cumhuriyeti ile Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti arasında imzalanan protokole atfen Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu ile TPIC (Turkish Petroleum International Company) arasında yakıt temini için beş yıllık bir sözleşme yapılmıştır. 2016 yılı başında Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu Satın Alma Komisyonu vasıtası ile açılan ihaleyi Mors Ltd kazanmıştır. Sonraki yıllarda yakıt temini ihalesi Merkezi İhale Komisyonu tarafından yapılmıştır. 2016 yılından bugüne kadar ihaleyi toplamda dört kez Mors Ltd kazanmıştır.
Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu Yönetim Kurulu 28 Ağustos 2019 tarih ve MİK 355/2019 sayılı Merkezi İhale Komisyonu Başkanlığının kararı üzerine ihaleyi kazanan Mors Ltd. ile sözleşme imzalanmasına karar vermiştir. Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu ve Mors Ltd. arasında 11 Eylül 2019 tarihinde 1 yıllık sözleşme imzalanmıştır.
Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu tarafından fuel-oil yakıtının kabul edilebilir ve kullanılabilir standartlarda olup olmadığının belirlenebilmesi için uluslararası sınıflandırmalar kullanmaktadır. Yakıt tedarikini yapan şirketin bu standartlara uyması gerekmektedir. Ayrıca Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Bakanlar Kurulunun Ö(K-1)136-2016 sayı ve 20 Ocak 2016 tarihli kararı ile Elektrik Santralleri için ağırlıkça %1’den fazla kükürt içeren fuel-oil ithal edilmesi yasaklanmıştır. Teknik ihale şartnamesinde de yer alan ve uyulması gereken parametre limit değerleri ve analiz metotları aşağıdaki tabloda belirtilmiştir.
TEKNECİK ELEKTRİK SANTRALİNDE BUHAR TURBİNLERİNDE VE DİZEL JENERATÖRLERDE KULLANILACAK %1 KÜKÜRT İÇERİKLİ LSFO’İN SPESİFİKASYONU
NO
PARAMETRE
ÜNİT
LİMİT
TEST METOD
1
Yoğunluk 15°C
Kg/l
Max 0,9970
IP365(ASTM D 4052), EN ISO 12185, ASTM D1298
2
Vizkozite 100 °C
cSt
min 12.5 max 50
IP71(ASTM D445), EN ISO 3104
3
Parlama Noktası
°C
Min 65
IP34 (ASTM D93), EN ISO 2719
4
Akma Noktası
°C
Max 28
IP15 (ASTM D97), ISO 3016
5
Kükürt(S)
kütlece %
Max 1,00
ASTM D2622 or ASTM D4294, EN ISO 8754, IP 336
6
Su
hacimce %
Max 0.5
IP 74 (ASTM D95)
7
Tortu
kütlece %
Max 0.15
IP 53 (ASTM D473)
8
Kül
kütlece %
Max 0.1
IP4 (ASTM D482), EN ISO 6245
9
Vanadyum(V)
ppm
Max 185
IP 501 veya IP 470
10
Sodyum(Na)
ppm
Max 50
IP 501 veya IP 470
11
Asfalten
kütlece %
Max 7,0
IP 143
12
Al+Si
ppm
Max 50
IP 501 veya IP 470
13
Net Kalorifik Değer
MJ/Kg veya
kcal/kg
Min 40,4609665
IP 12 (ASTM D240)
14
Karbon Kalıntısı
kütlece %
Max 15
ASTM D4530
15
Sıcak Filtre Testi
kütlece %
Max 0,1
IP 375
16
Toplam Tortu Potansiyeli
kütlece %
Max 0,1
IP 390
17
Kalsiyum(Ca)
ppm
Max 30
IP 501 veya IP 470
Çinko(Zn)
ppm
Max 15
IP 501 veya IP 470
Fosfor(P)
ppm
Max 15
IP 501 veya IP 500
18
Stability & Compatibility
unit 1
1
ASTMD7112-12
NOT:
Alınacak olan %1 Kükürt içerikli HFO Kullanılmış yağlama yağı içermemelidir. Eğer aşağıdaki şartlar oluşursa Ca > 30 ppm ve Zn > 15 ppm veya Ca > 30 ppm ve P > 15 ppm ise Akaryakıtın kullanılmış yağ içerdiği varsayılacaktır.
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetine gemilerle getirilen akaryakıtın uygunluğu, gemi yükleme limanına yaklaştığında yakıt santrale aktarılmadan bağımsız denetçiler tarafından alınan numunelerin analiz edilmesiyle değerlendirilmektedir. Ülkemizde yakıt analizlerinin yapılmasına olanak sağlayan akredite laboratuvarlar yoktur. Bu nedenle numuneler, yolcu beraberinde gemi ile Türkiye’de akredite laboratuvarları bulunan SGS Supervise Gözetleme Etüd Kontrol Servisleri A.Ş veya Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) Petrol Araştırma Merkezi (PAL)’ne gönderilmektedir. Bu analizler sonucunda değerlerin teknik şartnameye uygun olup olmadığı Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu yetkilileri tarafından kontrol edilmektedir.
Soruşturmamız esnasında elde ettiğimiz bilgide 17 Eylül 2019 tarihinde Orta Doğu Teknik Üniversitesi Petrol Araştırma Merkezi tarafından raporlanan 2095 ve 2096 referans numaralı numunelerde bazı parametre değerlerinin aşıldığı ve yakıtın kullanılmaması gerektiği iddia edilmektedir.
Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu nezdinde yaptığımız soruşturmada Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu Genel Müdür Yardımcısı Sayın Kamil Direl, 26 Temmuz 2019 ve 13 Ağustos 2019 tarihlerinde Teknecik Elektrik Santrali’ne gelen gemilerden alınan numunelerin 19 Ağustos 2019 tarihinde bir Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu personeli tarafından yolcu beraberinde analizlerinin yaptırılması için Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) Petrol Araştırma Merkezi (PAL)’ne gönderildiğini, analizlerin 17 Eylül 2019 tarihinde raporlandığını ve bazı parametrelerde limit aşımı olduğunun görüldüğünü belirtmiştir.
Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) Petrol Araştırma Merkezi (PAL) tarafından 17 Eylül 2019 tarihinde raporlanan 2095-2096 referans numaralı 2 adet Ağır Fuel Oil(HFO) numunesi için yapılan analizler sonucunda her iki numunenin de sodyum ve kalsiyum içeriği maksimum limitin üzerinde çıkmıştır. 2096 referans numaralı numunenin alüminyum-silisyum içeriği de maksimum limitin üzerinde çıkmıştır. Yine aynı numunenin Test A ve Test B parlama noktası vermeden yanmaya başladığı tespit edilmiştir. Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) Petrol Araştırma Merkezi (PAL) element analizi yaparken EPA 6010C metodunu uygulamaktadır. Ancak yukarıdaki tabloda görülebileceği gibi Kıbrıs Türk Elektrik Kurumunun Ağır Fuel-Oil (HFO) spesifikasyonunda birçok parametre için kullandığı test metodu IP 501 veya IP 470’tir. Metot farklılığından doğan şüpheleri gidermek amacıyla Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) Petrol Araştırma Merkezi (PAL) 2095 ve 2096 referans numaralı 2 adet Ağır Fuel Oil(HFO) numunesi için yapılan çalışmalara ek analizler yapmış ve 9 Ekim 2019 tarihinde raporlamıştır.
Orta Doğu Teknik Üniversitesi Petrol Araştırma Merkezi’nin 9 Ekim 2019 tarihli Analiz Raporuna göre 2095 ve 2096 referans numaralı numunelere Toplam Petrol Hidrokarbon Testi gerçekleştirilmiştir. Yapılan değerlendirmede numunelerin kullanılmış yağ ve/veya solvent içermediğinin görüldüğü, net kalorifik değer sonuçlarının TS 1740 standardının izin verdiği uyarlık sınırları içerisinde olduğundan istenilen yakıt özelliklerine uygun olduğu belirtilmektedir. Yine aynı raporda parlama noktası analizinin tekrarlandığı ve 110 derecede numunenin alevi söndürdüğü, 116 derecede ise numunenin yandığının gözlendiği, numunenin 65 derecenin altında parlama vermediği ve parlama noktası değerinin 65 derecenin üzerinde olduğu kaydedilmiştir. Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) Petrol Araştırma Merkezi (PAL) Başkan Vekili Sayın Doç. Dr. Çağlar Sınayuç, element analizinde uygulanan metot EPA 6010C kapsamı genel olarak yağlar, ağır petrol ürünleri ve çevresel numuneler için kullanıldığını, Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu’nun bilgisi dahilinde gönderilen numunelere uygulandığını ve element değerlerindeki yüksekliğin metot farkından olabileceğini düşünmektedir.
33/1977 sayılı Akaryakıt (Depolama, Nakliye ve Satış) Yasasının 3’üncü maddesinin (c) fıkrası tahtında fuel-oil yakıtı “C sınıfı akaryakıt” olarak tanımlanmakta ve bu sınıftaki akaryakıt ürünlerinin alevlenme noktasının 65°C’ın üstünde olduğu belirtilmektedir. Bu noktadan hareketle, 2095 ve 2096 referans numaralı numunelerin 65 derecenin üzerinde parlama noktası vermesi yakıtın karakteristiğine uygun olup mezkûr Yasadaki C sınıfı akaryakıt tanımına aykırı değildir.
Netice itibarıyla, 17 Eylül 2019 tarihinde Orta Doğu Teknik Üniversitesi Petrol Araştırma Merkezi tarafından raporlanan 2095 ve 2096 referans numaralı numunelerde bazı parametre değerlerinin aşıldığı yönündeki iddialar doğru olmakla birlikte yakıtın kullanılmaması gerektiği iddiasını destekleyecek herhangi bir bulguya rastlanmamıştır. Konuyu daha net değerlendirebilmek için Teknecik Elektrik Santraline Ağustos 2019 ile Aralık 2019 tarihleri arasında aktarılan yakıtlardan alınan numunelerin analiz sonuçları incelenmiştir.
Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu Yetkilileri uygulanan metot farklılığından doğacak şüpheleri gidermek amacıyla 14 Kasım 2019 tarihinde aktarılan yakıttan numuneler alarak, mezkûr numuneleri hem SGS Supervise Gözetleme Etüd Kontrol Servisleri A.Ş hem de Orta Doğu Teknik Üniversitesi Petrol Araştıma Merkezi’ne iki Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu personeli ile yolcu beraberinde göndermiştir. Mezkûr numuneler dizel santral seperatörlerinin giriş ve çıkışlarından alınmıştır.
SGS tüm analizleri 22 Kasım 2019 tarihinde tamamlayarak Analiz Raporlarını kuruma iletmiştir. Gelen gemiden tahliye esnasında alınan 2658 referans numaralı numunelerin analiz sonuçları teknik şartnameye uygun çıkmıştır. Ancak santral içerisinde dizel santral seperatör giriş ve çıkışından alınan 2656 ve 2657 referans numaralı numunelerin analiz sonucunda bazı parametrelerde limit aşımı olduğu tespit edilmiştir.
Orta Doğu Teknik Üniversitesi Petrol Araştıma Merkezi Analiz Raporunu 13 Aralık 2019 tarihinde kuruma iletmiştir. Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Petrol Araştıma Merkezinden element analizlerinin hem kendi metotları hemde teknik şartnamede belirtilen metotlar ile yapılmasını talep etmiştir. ODTÜ Analiz Raporlarında iki farklı metot ile yapılan element analizlerinde sodyum ve alüminyum gibi elementlerin sonuçlarının ciddi farklılıklar gösterdiği görülmektedir. Seperatörlerden alınan numunelerin analiz sonuçlarında bazı parametrelerin yüksek çıkması nedeni ile Dizel Santral üreticisi olan Wartsila şirketinin önerisi doğrultusunda seperatörler temizletilerek 30 Kasım 2019 tarihinde yakıt aktarımı yapılırken temizletilmiş seperatörlerden numuneler alınarak SGS şirketine analize gönderilmiştir. 5 Aralık 2019 tarihinde raporlanan 2775, 2776 ve 2777 referans numaralı numunelerin analiz sonuçları teknik şartnameye uygun çıkmıştır.
26 Aralık 2019 tarihinde Teknecik Elektrik Santraline yakıt getiren Sichem Singapore Gemisinden numune alımını Daire personelim ile birlikte yerinde denetledik ve bilgi aldık. Numune alımı sırasında yakıt tedarikini sağlayan Mors Ltd Yetkilileri, Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu Yetkilileri ve numune alımını gerçekleştiren R.L. EGEMEN & CO. LTD. Şirketi Yetkilileri ve 2 Tasdik Memuru hazır bulunmuştur. Teknecik Elektrik Santralinde bulunan Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu kontrolündeki esnek hortum gelen geminin arka bölümünde yer alan tahliye vanasına bağlanmış ve sağlıklı bir numune alınabilmesi için yakıtın bir kısmı aktarıldıktan sonra numune alınmaya başlanmıştır. Alınan numuneler şişelere yerleştirilmiş ve tüm tarafların huzurunda etiketlenip şişe ağızları mühürlenerek kapatılmış ve bir Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu personeli aracılığıyla yolcu beraberinde SGS Supervise Gözetleme Etüd Kontrol Servisleri A.Ş. OGC Mersin Laboratuvarına götürülmüştür. 26 Aralık 2019 tarihinde alınan 3042 referans nolu numunelerin analiz sonuçları 30 Aralık 2019 tarihinde raporlanmıştır. Analiz sonuçlarına göre kükürt (sülfür) ve sodyum değerinin limit değerlerinin üzerinde olduğu ortaya çıkmıştır. Şöyle ki yukarıdaki tabloda belirtildiği gibi kükürt miktarı için maksimum üst limit kütlece %1.00 olması gerekirken %1.06 çıkmıştır. Sodyum miktarı için ise maksimum üst limit 50 ppm (parts per million) (milyonda bir birim) olması gerekirken 59 ppm çıkmıştır. Netice itibarıyla, Mors Ltd.’in 26 Aralık 2019 tarihinde temin ettiği yakıt, teknik şartnameye uygun değildir.
Yine 18 Ocak 2020 tarihinde Teknecik Elektrik Santraline yakıt getiren gemiden alınan 250 referans numaralı numunenin 31 Ocak 2020 tarihinde raporlanan analiz sonuçlarına göre kükürt değeri %1.11 çıkmıştır ve maksimum üst limit olan %1.00’ı aşmıştır. Bu nedenle Mors Ltd.’in 18 Ocak 2020 tarihinde santrale aktardığı yakıt da teknik şartnameye uygun değildir. Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu 4 Mayıs 2020 tarih ve KTE.0.00-757/07[757/07]-20/E.3823 sayılı yazısı ile Yönetim Kurulunun almış olduğu karar doğrultusunda Mors Ltd’e 26 Aralık 2019 tarihinde başlayan teslimat için 148,483.99 USD ve 18 Ocak 2020 tarihinde başlayan teslimat için de 296,190.01 USD olmak üzere toplam 444,674 USD’ın kendilerine yapılacak ödemelerden kesileceğini bildirmiştir. Mors Ltd. 27 Mayıs 2020 tarihinde 444,674 USD olan miktarı Kıbrıs Türk Elektrik Kurumunun hesabına yatırmıştır.
KKTC Bakanlar Kurulu Kararı gereğince Müteahhit Şirketin akaryakıt temin ederken özellikle kükürt değerine gerekli dikkat ve özeni göstermesi şarttır. Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu ile Mors Ltd. arasında imzalanan Akaryakıt Temini ve Taşıma Sözleşmesi’nin 8’inci maddesi tahtında mezkûr sözleşmede öngörülen spesifikasyon veya koşullara uymayan akaryakıtı Kurum satın almayı reddetme hakkına sahip olur. Bu durumda Müteahhit akaryakıtı evsafa uygun olarak USD olarak aynı fiyata, Kurumca kabul edilecek makul bir süre içerisinde getirmekle mükelleftir. Aksi halde sözleşme fesholunur, teminata el konulur ve Kurum, spesifikasyonlara uygun akaryakıtı başka bir şirkete gertirtir ve bu uygulama sonucu doğacak fiyat farkı USD olarak Müteahhit şirket tarafından Kuruma ödenir. Getirdiği akaryakıt bir yılda iki kez reddedilen şirket bir yıl süre ile Kurum ihalelerine katılamaz. İlgili sözleşme maddesinden anlaşılacağı gibi öngörülen spesifikasyona uygun olmayan yakıtı red veya kabul etmek için Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu’na bir takdir yetkisi tanınmaktadır. Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu’nun takdir yetkisini kullanabilmesi için ülkemizde akredite laboratuvarlar olması ve gemi daha limanda beklerken yakıt santrale aktarılmadan alınmış olan numunelerin analiz edilip analiz raporlarının Kurum yetkililerine ulaştırılması gerekmektedir. Ancak analiz için Türkiye’ye gönderilen numunelerin analiz sonuçlarının en erken 2 gün içerisinde Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu yetkililerinin eline ulaştığı düşünüldüğünde uygun evsafta olmayan bir yakıtın geri çevrilmesi mümkün olmamaktadır. Taraflar arasında yapılan Akaryakıt Temini ve Taşıma Sözleşmesinde cezai koşulların net bir şekilde belirlenmesi gerekmektedir. Aksi takdirde mevcut sözleşmenin 8’inci maddesinde öngörülen yaptırım haricinde herhangi bir yaptırımın uygulanması hukuki açıdan mümkün olmayacaktır. Yakıt temini için bundan sonra yapılacak ihaleler neticesinde Kurumun yüklenici(yakıt tedarikçisi) şirketlerle yapacağı sözleşmelerde, ülkemizde akredite laboratuvarların olmadığı dikkate alınarak yükümlülük, yaptırım ve tazminat şartlarının buna uygun olarak düzenlenmesi daha rasyonel ve doğru bir çözüm olacaktır.
Gerek sınır komşumuz olması gerekse de bir Avrupa Birliği üye ülkesi olması dolayısıyla Avrupa Birliği Direktiflerinde öngörülen standartlara ve uygulamalara bağlı kalmakla yükümlü olması bakımından Güney Kıbrıs’ta bu konuyla ilgili uygulanan prosedürden bahsetmekte fayda vardır.
Güney Kıbrıs Rum Yönetimi Enerji, Ticaret ve Endüstri Bakanlığına bağlı Enerji Servisi santrallerine aktaracağı yakıtlar için numune analizlerini Güney Kıbrıs’ta bulunan akredite laboratuvarlarda yaptırmaktadır. Analizi yapılan parametrelerde limit aşımı olması durumunda her bir parametrede ne kadar limit aşımı olduğuna göre yüklenici şirketin ödeyeceği ceza tutarı Teknik Şartnamelerde belirtilmektedir.
20/2016 sayılı Kamu İhale Yasasının 13’üncü maddesinin 2’nci fıkrasının (G) bendinde taahhüdünü yerine getirirken yürürlükteki mevzuat kurallarına veya ihale şartnamelerine uymayanlar hakkında ihale makamının teklifi veya Merkezi İhale Komisyonunun tespiti üzerine, Merkezi İhale Komisyonu tarafından, fiil veya davranışlarının özelliğine göre, 1 (bir) yıldan 2 (iki) yıla kadar, bu Yasa kapsamındaki ihalelere katılmaktan yasaklama kararı verilir.
KKTC Sayıştay Başkanlığı’nın 1/2020 sayı ve 18 Şubat 2020 tarihli denetim raporunda açıklandığı üzere “60/80A Cut-Out” ve “22 Kv D” sigortası alımlarında Mors Ltd’in evsafa uygun olmayan Çin Menşeli malzemeleri getirerek, sözleşmeler ve bu sözleşmeler ile bir bütün olan İhale Şartnamelerindeki şartları ihlal ettiğinin tespit edildiği belirtilmiştir. Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu Yönetim Kurulu 5 Mart 2020 tarih ve EO/52/2020 numaralı kararla Mors Ltd’in 20/2016 sayılı Kamu İhale Yasasının 13’üncü maddesinin 2’nci fıkrasının (G) bendinde belirtilen fiil veya davranışlarda bulunduğuna kanaat getirdiği cihetle, mezkûr şirketin 2 yıl süre ile ihalelere katılmaktan yasaklanması için Merkezi İhale Komisyonuna teklifte bulunulmasına oy birliği ile karar verilmiştir.
Merkezi İhale Komisyonu 10 Haziran 2020 tarihli değerlendirme toplantısında Mors Ltd.’nin Merkezi İhale Komisyonu’nda daha önce hiçbir vukuatı bulunmaması ve 20/2016 sayılı Kamu İhale Yasası’na ilk kez aykırı davranmış olmasından dolayı 1 yıl süreyle kamu ihalelerinden yasaklanmasına karar vermiştir.
Mezkûr başvuru akaryakıt dip çamuru açısından da değerlendirilmiştir. Almış olduğumuz duyumda Teknecik Elektrik Santralinde biriken akaryakıt dip çamurunun (slaç) temizlenebilmesi için tortulara yağ eklendiği, kullanılan yakıta bu yağın karışıp kanserojen maddeler yaydığı, santraldeki aksamların zarar görmesine sebep olduğu ve yıllardır ihaleye çıkılmadan mezkûr temizleme işinin yakıt tedarikini sağlayan Mors Ltd.’e verildiği iddia edilmektedir.
Fuel-oil tanklarındaki yakıt içerisinde, wax ve ağır hidrokarbon zincirlerinden kaynaklanan tortu oluşumu ve polimerleşme meydana gelir. Zaman içerisinde tanklarda oluşan bu tortuların mutlaka temizlenmesi gerekmektedir. Yıllarca temizlenmeyen tanklarda birikim yüzde elli oranına kadar çıkabilmekte ve tankın tam kapasite kullanımını engellemektedir.
Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu Teknecik Elektrik Santrali sahası içerisinde biriken akaryakıt dip çamurunun geri kazanımı ve bertaraf edilmesi için son on yıl içerisinde toplamda 3 kez ihaleye çıkmıştır. Bu ihalelerde bir kez ihale iptal edilmiş, bir kez de ihaleye teklif verilmemiştir.
10 yıllık süre zarfında ilk olarak 20 Şubat 2014 tarih ve İ/118/2014 sayılı Yönetim Kurulu Kararı ile 5,000 m3 mazot (motorin) tankı içerisinde bulunan yaklaşık 2,386 mton akaryakıt dip çamurunun satılması amacı ile Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu Satın Alma Komisyonu vasıtası ile ihaleye çıkılmasına karar verilmiştir. Açılan ihaleye sadece Tarmac Asfalt Beton İnş Ltd. şirketi tarafından 15 Nisan 2014 tarihinde teklif verilmiştir. Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu Yönetim Kurulu 21 Nisan 2014 tarih ve İA/245/2014 sayılı kararı ile ihaleye tek teklif verildiği nedeni ile ihalenin iptal edilmesine ve yeniden ihaleye çıkılmasına karar vermiştir. Yeniden açılan ihaleye hiçbir şirket teklif vermemiştir. Bunun üzerine Yönetim Kurulu 26 Mayıs 2014 tarih ve İA/301/2014 sayılı kararı ile Teknecik Elektrik Santrali içerisinde çevre kirliliği yaratan 250 – 300 civarında varil ile sınırlı akaryakıt dip çamuru miktarının satışı için ilk ihaleye katılan Tarmac Asfalt Beton İnş Ltd. şirketinin teklif fiyatı olan 55 $/mton üzerinden satılmasına karar vermiştir. Yönetim Kurulu kararının gereği yerine getirilmiştir.
2015 yılının başında Tarmac Asfalt Beton İnşaat Ltd. toprak havuzun boşaltılması ve Dizel Santrale ait akaryakıt dip çamuru ve yağlı su tanklarında mevcut akaryakıt dip çamurunun satılması için Kıbrıs Türk Elektrik Kurumuna teklif vermiştir. Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu Yönetim Kurulu 12 Şubat 2015 tarih ve İA/120/2015 sayılı kararı ile 50 mton akaryakıt dip çamurunun 55 $/mton fiyat üzerinden satılmasına ve toprak havuzun temizliğinin şirkete ödenecek 2,500 TL bedel ile yaptırılmasına karar vermiştir. Yönetim Kurulu kararı yerine getirilmiştir.
Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu 27 Ağustos 2015 tarih ve İA/500/2015 sayılı Yönetim Kurulu kararı ile, akaryakıt dip çamuru ve yağlı su tanklarında birikmiş olan akaryakıt dip çamurunun yeniden Tarmac Asfalt Beton İnşaat Ltd’e aynı fiyattan satılmasına karar vermiştir. Ancak mezkûr şirket gelip akaryakıt dip çamurunu almamıştır. Tarmac Asfalt Beton İnşaat Ltd yetkilileri akaryakıt dip çamurunu gelip almaycakları hususunu sözlü olarak Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu’na bildirmiştir.
Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu Yönetim Kurulu’nun 7 Ekim 2015 tarih ve İA/540/2015 sayılı kararı ile Can Oil Ltd.’in bedelsiz olarak Dizel Santral akaryakıt dip çamurunu, toprak havuzda ve yağlı su tanklarında birikmiş ve birikecek akaryakıt dip çamurunu almasına karar verilmiştir. Bu karar ile Can Oil Ltd. akaryakıt dip çamurunun bir kısmını alıp gitmiş ancak alamadığı dönemlerde ise, akaryakıt dip çamuru şirket tankeri ile eski motorin tanklarına aktarılmıştır.
Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu Yönetim Kurulu’nun 14 Eylül 2017 tarih ve HÇE/317/2017 sayılı kararı ile aynı şekilde toprak havuz ve Dizel Santral akaryakıt dip çamuru ve yağlı su tanklarında biriken akaryakıt dip çamurunun OMEGA Development & Recycling Co Ltd. tarafından da alınması için karar üretmiştir. Ancak mezkûr şirket gelip akaryakıt dip çamurunu almamıştır.
Şu noktaya kadar değindiğimiz ihalelerde ve Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu Yönetim Kurulu’nun almış olduğu kararlarda akaryakıt dip çamurunun satışı amaçlanmıştır. Son çıkılan ihale akaryakıt dip çamurunun geri kazanımı ve atıkların bertarafı şeklindedir. Söz konusu ihaleyi Mors Ltd kazanmıştır. Merkezi İhale Komisyonu’nun 6 Aralık 2018 tarih ve MİK 541/2018 sayılı kararı ile 3 Ocak 2019 tarihinde mezkûr şirket ile 1 senelik sözleşme imzalanmıştır. Merkezi İhale Komisyonu tarafından yapılan ihale neticesinde ihaleyi kazanan Mors Ltd tarafından tesis yap-işlet yöntemi ve Çevre Koruma Dairesi’nden gerekli ÇED ve ÖNÇED izinleri alınarak kurulmuştur. Proje, Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu Genel Müdürlüğü’ne bağlı Santrallerden Sorumlu Genel Müdür Yardımcılığı tarafından yürütülmekte, kontrol edilmekte ve denetlenmektedir. İlgili şirket geri kazanılan ürün, çıkan su ve atık çamur gibi ek ürünlerin miktarları konusunda Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu Teknecik Elektrik Santrali yetkililerinin kontrolünde raporlar tutmaktadır. Ayrıca akredite laboratuvarlarda yaptırılan analizler, Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu Santral yetkilileri tarafından kontrol edilmektedir. İhale şartnamesinde belirtilen denetim şartları da aynı şekilde Santrallerden Sorumlu Genel Müdür Yardımcılığı tarafından kontrol edilmektedir. Söz konusu tesis kurulmuş ve geri dönüşüm ile bertaraf işlemleri yapılmaktadır. Eylül – Aralık 2019 döneminde yapılan geri dönüşüm işlemlerinde takriben Aralık 2019 ayı bitimine kadar toplamda 4000 metrik ton akaryakıt dip çamuru işlenmiştir. Bu miktarın çok büyük bir kısmı su olup toplamda 250 metrik ton fuel-oil Kıbrıs Türk Elektrik Kurumuna teslim edilmiştir. Elde edilen yakıt, şartname ve ÖNÇED gereği buhar santrallerinde ek yakıt olarak kullanılmıştır.
Taraflar arasındaki Akaryakıt Dip Çamuru (Slaç) Geri Kazanım ve Atık Bertarafı Hizmet Sözleşmesi 3 Ocak 2020 tarihinde sona ermiştir. Şu anda Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu Yönetim Kurulu’nun almış olduğu 6 Ocak 2020 tarihli karar ile Mors Ltd’den sözleşme değerinin %20’si oranında ilave akaryakıt dip çamuru ve geri kazanım hizmeti alınmaktadır.
20/2016 sayılı Kamu İhale Yasasının 24’üncü maddesinin 1’inci fıkrasının (F) bendi tahtında bir işin başlangıcında yapılan sözleşmede yer almayan, ancak öngörülemeyen koşullar nedeniyle ilgili yapım işlerinin veya hizmetlerin ifası için gerekli hale gelen ve maliyeti başta yapılan keşif tarihindeki birim fiyatlar esas alınmak koşuluyla sözleşme değerinin %20’sinden fazla olmayan ilave yapım işleri veya hizmetlerin gerçekleşmesi için ihalenin söz konusu yapım işlerini yürüten veya hizmetleri veren iktisadi işletmeye verilmesi koşuluyla ve ilave yapım işi veya hizmetler ihale makamına teknik veya ekonomik aksilik çıkarmadan başlangıçtaki sözleşmeden ayrılamazsa ilan yapılmaksızın ve teminat alınmaksızın ihale makamınca doğrudan alım yapılabilir.
Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu Yönetim Kurulu’nun almış olduğu karar 20/2016 sayılı Kamu İhale Yasasının 24’üncü maddesi hükümlerine uygun olmakla beraber almış olduğumuz duyumda akaryakıt dip çamuru temizliği işinin ihalesiz olarak sürekli aynı şirkete verildiği iddiasını destekleyecek bir bulguya rastlanmamıştır. Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu akaryakıt dip çamurunun geri kazanımı ve çıkacak atıkların bertaraf edilmesi için yakın zamanda ihaleye çıkacağını belirtmektedir.
Mors Ltd, akaryakıt dip çamurunun akışkanlığını (viskozite) artırarak daha kolay işlenebilmesi amacı ile Teknecik Santrali’nde bulunan atık trafo ve türbin yağlarını tesisinde kullanmak için 23 Ağustos 2019 tarihli bir yazıyla Kıbrıs Türk Elektrik Kurumundan talepte bulunmuştur. Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu konuyu KKTC Turizm ve Çevre Bakanlığı Çevre Koruma Dairesi’ne ileterek görüş talep etmiştir. Dönemin Çevre Koruma Dairesi Müdürü Sayın Abdullah Aktolgalı, 23 Ekim 2019 tarihli yazısıyla atık yağların slaç geri kazanım tesisinde kullanılmasının Kıbrıs Türk Elektrik Kurumunun onayı şartına bağlandığını belirtmiş ve tesiste kullanılmak istenen atık yağlardan numune alınıp kategorize analizinin yapılması ve analiz sonucuna göre bu yağların bahse konu geri kazanım tesisinde kullanılıp kullanılamayacağının onaylanan Ön Çed raporu kapsamında değerlendirilmesi gerektiğini vurgulamıştır. Mors Ltd. Teknecik Elektrik Santralinde çıkan atık trafo ve türbin yağlarından numune alıp analiz edilmesi için Türkiye Akreditasyon Kurumu tarafından akredite edilmiş Barem Çevre Laboratuvar ve Danışmanlık Hizmetlerine göndermiştir. Mezkûr laboratuvarın 16 Ekim 2019 tarihinde raporladığı analiz sonuçlarına göre atık türbin ve trafo yağından alınmış olan numuneler “1’inci Kategori Atık Yağ” sınıfına girmektedir. 1’inci kategori atık yağ sınıfında yer alan atık yağlardaki PCB(Poliklorlubifeniller) müsade edilen sınır değerlerin altındadır. Bu kategorideki atık yağların özellikle rejenerasyon ve rafinasyon yolu ile geri kazanımlarının sağlanması gerekmektedir ve enerji kazanımı amacıyla kullanılabilir. Sonuç olarak, mezkûr atık yağların kullanılmasında herhangi bir sakınca olmadığı tespit edilmiştir. Ancak Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu bu yağların tesiste kullanılması hususunda henüz herhangi bir karar üretmediği cihetle bu yağlar tesiste kullanılmamıştır. Yakıt Atıkları Geri Kazanım ve Atıkların Bertarafı Projesi Çevresel Etki Değerlendirmesi Ön Araştırma Raporuna göre Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu’nun talebi olması doğrultusunda Fuel-Oil’in ısıl işlem görmesinden kaynaklanan atıklar ek şartname ile projeye eklenebilir ve tesiste işlem görebilirler.
Netice itibarıyla, Teknecik Elektrik Santralinde biriken akaryakıt dip çamurunun temizlenebilmesi için tortulara yağ eklendiği yönündeki iddiaları destekleyecek herhangi bir bulguya rastlanmamıştır.
Teknecik Elektrik Santralinde bulunan buhar türbinlerinde filtre olmadan yapılan elektrik üretiminin çevreyi ve insan sağlığını ne şekilde etkilediği konusunda da bir soruşturma yapılmıştır.
Elektrik Santralleri 18/2012 sayılı Çevre Yasası’nın 36’ncı maddesinin (1)’inci fıkrasının (B) bendi altında yapılmış olan Büyük Yakma Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirletici Emisyonların Sınırlandırılması Tüzüğü kapsamına girmektedir. Mezkur Tüzüğün 13’üncü maddesinin 1’inci fıkrasının (A) ve (B) bendleri tahtında işletmeci her yakma tesisinin atık gazlarında Kükürtdioksit (SO2), Azotoksitle (NOx), Karbon Monoksit (CO) ve toz seviyesi konsantrasyonlarını, emisyon sınır değerleri belirlenmiş parametreler için sürekli emisyon izleme sistemi (SEİs) kurarak ve sürekli olarak ölçerek izlemek zorundadır. Yapılacak olan ölçümler, mezkûr Tüzükteki izleme şartlarına ve emisyon sınır değerlerine uyumun kontrol edilebileceği şekilde yapılır, kaydedilir, raporlanır ve KKTC Turizm ve Çevre Bakanlığı’na bağlı Çevre Koruma Dairesine sunulur.
Büyük Yakma Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirletici Emisyonların Sınırlandırılması Tüzüğü kurallarına göre Teknecik Elektrik Santrali buhar türbinlerinde bulunan iki bacasında hava kirletici emisyonlarını sürekli olarak izlemektedir. Ancak baca gazı sürekli emisyon izleme sistemi sadece buhar türbinleri bacalarında kurulmuş olup dizel jeneratörlerinin bacalarında mezkûr Tüzük gereği yapılması gereken baca gazı emisyon izlemesi yapılmamaktadır. Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu dizel jeneratör bacalarında baca gazı emisyon izlemesi yapmayarak Büyük Yakma Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirletici Emisyonların Sınırlandırılması Tüzüğünün 13’ncü maddesinin 1’inci fıkrasının (A) ve (B) bendine aykırı davranmaktadır. 18/2012 sayılı Çevre Yasasının 36’ncı maddesinin 1’inci fıkrasının (B) bendi tahtında Çevre Koruma Dairesinin önerisi üzerine Büyük Yakma Tesislerinin uyacakları teknik önlemlerle ilgili Bakanlıkça hazırlanıp Bakanlar Kurulunca onaylanacak ve Resmi Gazete’de yayımlanacak bir tüzük ve/veya tüzükler düzenlenir. 18/2012 sayılı Çevre Yasasının 79’uncu maddesinin 6’ncı fıkrasının (A) bendi tahtında yine aynı Yasanın 36’ncı maddesinin (1)’inci fıkrasının (B) bendi kurallarına aykırı hareket eden gerçek veya tüzel kişiler bir suç işlemiş olurlar ve mahkumiyetleri halinde aylık asgari ücretin 12 katına kadar para cezasına veya 2 yıla kadar hapis cezasına veya her iki cezaya birden çarptırılabilirler. Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu Büyük Yakma Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirletici Emisyonların Sınırlandırılması Tüzüğünün 13’ncü maddesinin 1’inci fıkrasının (A) ve (B) bendine aykırı davranarak, 18/2012 sayılı Çevre Yasasının 36’ncı maddesinin (1)’inci fıkrasının (B) bendine de aykırı davranmıştır. Bu cihetle, KKTC Turizm ve Çevre Bakanlığı Çevre Koruma Dairesi 9 Temmuz 2015 tarihinde Kıbrıs Türk Elektrik Kurumuna aylık asgari ücretin 6 katı kadar para cezası vermiştir.
KKTC Turizm ve Çevre Bakanlığı’na bağlı Çevre Koruma Dairesi nezdinde yaptığımız soruşturmada Dönemin Çevre Koruma Dairesi Müdürü Sayın Abdullah Aktolgalı’dan buhar türbini bacalarında 2019 yılı içerisinde yapılan ölçüm sonuçları ile ilgili tespitler yapılmıştır. Ölçüm sonuçları incelendiği zaman Teknecik Elektrik Santralı Buhar Türbinlerinden kaynaklanan baca gazı emisyon değerlerinin Büyük Yakma Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirletici Emisyonlarının Sınırlandırılması Tüzüğü’nde belirtilen sınır değerleri sağlamadığı hatta çok üzerinde olduğu görülmektedir. Sayın Abdullah Aktolgalı sınır değerlerinin sağlanması için Teknecik Elektrik Santraline ya halk dilinde “filtre” olarak bilinen baca gazı arıtma sistemi kurulması gerektiğini yada fuel-oil yerine daha çevreci olan gaz yakıta geçilmesi gerektiğini vurgulamıştır.
Doğalgaz olarak bilinen gaz yakıt, tabii kaynaklardan elde edilen düşük emisyon değerleri ile çevre dostu olan yüksek verimli ve ekonomik bir enerji kaynağıdır. Özellikle elektrik enerjisi üreten doğalgaz çevrim santrallerinin gerek kuruluş, gerekse işletme süreçlerinde çevreye fazla zarar vermemesi ekolojik bakımdan bu enerji kaynağını avantajlı hale getirmektedir.
Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu, Teknecik Elektrik Santralinde “Teknecik Elektrik Santralı Kapasite Artırım Projesi” için 10 Şubat 2016 tarihinde KKTC Turizm ve Çevre Bakanlığı’na bağlı Çevre Koruma Dairesine ÇED Raporu tanzim etmiştir. Mezkûr rapor uyarınca Teknecik Elektrik Santrali ÇED Raporu değerlendirme sürecine alınmış ve bu süreçte raporda tespit edilen eksikliklerin tamamlanması kurumdan istenmiştir. Talep edilen eksiklikler Çevre Koruma Dairesine zamanında teslim edilemediğinden dolayı değerlendirme süreci uzamıştır. Bahse konu ÇED süreci devam ederken, Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu 4 Şubat 2019 tarih ve KTE.0.00-069-19-E.1549 sayılı yazı ile santral yakıtında değişikliğe gideceğini ve bu yönde yeni yatırımlar yapmayı planladığını belirterek 10 Şubat 2016 tarihinde sundukları ÇED Raporunun bu yeni durum kapsamında değerlendirilmesini talep etmiştir. Çevre Koruma Dairesi Müdürlüğü söz konusu talebi değerlendirerek 10 Şubat 2016 tarihinde başlatılan ÇED sürecinin iptal edilmesine karar vermiş ve Kıbrıs Türk Elektrik Kurumundan yeni yatırım planına yönelik yeni bir ÇED Raporu hazırlayıp sunmasını istemiştir. Tanzim edilmesi istenen ÇED raporu bugün itibarıyla hazırlanmamıştır.
Kıbrıs Türk Elektrik Kurumunun Teknecik Elektrik Santrali bünyesinde henüz uygulamaya koymadığı plan ve projeleri şu şekildedir;
LNG(Liquified Natural Gas) (Sıvılaştırılmış Doğal Gaz) depolama ve dönüşüm tesisi kurulumu,
Artan enerji ihtiyacının karşılanması için kısa dönem içerisinde 64-80 MW kapasiteli çift yakıt ile yani doğal gaz ve fuel oil ile çalıştırılabilen dizel santrallerin kurulumu amacıyla ihaleye çıkılması,
Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu Yönetim Kurulu kararı gereği Doğal Gaz ile çalışan 150 MW kombine çevirim santralı kurulumu için Haziran 2019’da ihaleye çıkılması ve bu santrallerin 2022 yaz döneminden önce devreye alınması.
Ancak mezkûr projelerle ilgili herhangi bir adım atılmamış ve ihaleye çıkılmamıştır. Yeni yatırımların yapılacağı gerekçesiyle Çevre Koruma Dairesinden ÇED Sürecinin iptal edilmesi talep edilmiş ve bugün itibarıyla yeni bir ÇED Raporu tanzim edilmemiştir. Kıbrıs Türk Elektrik Kurumunun ivedilikle yukarıda sözü edilen projeleri hayata geçirmesi ve yükümlülüklerini yerine getirmesi gerekmektedir.
Türkiye Cumhuriyeti Çevre ve Şehircilik Bakanı Sayın Murat Kurum, içinde bulunduğumuz yılın Ocak ayında filtre ve baca gazı arıtma gibi çevresel yatırımları tamamlaması gereken 13 termik santralden beşini tamamen, birini ise kısmen kapatmıştır. Kahramanmaraş Afşin A, Kütahya Seyitömer, Kütahya Tunçbilek, Sivas Kangal ve Zonguldak Çatalağzı termik santralleri tamamen, Manisa Soma Termik Santrali ise kısmi olarak kapatılmıştır. Teknecik Elektrik Santralinin de mevcut durumuyla elektrik üretimine devam etmesi insan ve çevre sağlığı açısından yarattığı hasar düşünüldüğünde kabul edilemez limitlere ulaşmıştır. Ancak mezkûr santralin bir gün bile faaliyetinin durdurulmasının yaşatacağı sıkıntıları öngörmek zor değildir.
Teknecik Elektrik Santralinde elektrik üretimi için hala hazırda kullanılan fuel-oil yakıtının baca gazı arıtma sistemi takılmadan kullanılmaya devam edilmesi durumunda Büyük Yakma Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirletici Emisyonların Sınırlandırılması Tüzüğünde belirtilen emisyon değerlerinin sağlanması mümkün değildir. Diğer taraftan fosil yakıt grubu içerisinde çevreye verdiği kirliliğin daha az olması ve yandığı sistemde sık temizlik gerektirmemesi nedeniyle doğal gaza yatırım yapılması akılcı bir çözüm olarak görünmektedir. Ancak elektrik üretimi için fosil yakıtlardan hangisi kullanılırsa kullanılsın Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetine getirilen tüm yakıtların analiz edilebilmesi için bağımsız akredite laboratuvarların kurulması gerekmektedir.
Enerji açısından dışa bağımlı olan ülkemizde, toplumun tüm kesimlerinin ve konunun tüm taraflarının ivedilikle harekete geçmesi, çevre ve insan sağlığına en az zararı verecek enerji politikalarının belirlenmesi gerekmektedir.
(BRT/MAIL)
